ਹਰਜੀਤ ਲਸਾੜਾ, 5 ਮਈ 2025
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਤਣਾਅ ਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਾਲੀਆ 22 ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਦੇ ਪਹਿਲਗਾਮ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਵਿਚ 26 ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਣਾਅ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਸੰਬੰਧਤ ਗਠਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂਚ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ।
‘ਦ ਰੈਜ਼ਿਸਟੈਂਸ ਫਰੰਟ’ (TRF) ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡਿਪਲੋਮੈਟਸ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ, ਆਪਣੇ ਡਿਪਲੋਮੈਟਸ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਏ, ਵੀਜ਼ਾ ਸਸਪੈਂਡ ਕੀਤੇ, ਸਰਹੱਦਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਜਲ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਵੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਹਵਾਈ ਖੇਤਰ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।
ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਿੰਨੀ?
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 170–200 ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਹਨ। ਭਾਰਤ ‘ਪਹਿਲਾ ਨਾ ਵਰਤੋਂ’ ਦੀ ਨੀਤੀ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਧੇਰੇ ਲਚਕੀਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸਦੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਪੂਰਨ ਯੁੱਧ (full-scale war) ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੈ। ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦਾ ਡਰ “ਮਿਉਚੁਅਲੀ ਅਸ਼ਿਓਰਡ ਡਿਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ” (MAD) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਲਤਫਹਿਮੀ, ਗਲਤ ਸੰਚਾਰ ਜਾਂ ਅਚਾਨਕ ਤਣਾਅ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 2019 ਦੇ ਬਾਲਾਕੋਟ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਖ਼ਵਾਜਾ ਆਸਿਫ਼ ਨੇ ਵੀ ਸੰਭਾਵੀ ਪਰਮਾਣੂ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕੁਝ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਜੀਕਲ ਸਟ੍ਰਾਈਕ ਜਾਂ ਸੀਮਤ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਰਗੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਲਾਕੋਟ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਪੂਰਨ ਜੰਗ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸਥਿਤੀ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ : ਜੇਕਰ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪਹਿਲੂ ਹਨ।
- ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੁਕਸਾਨ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ (ਲਾਹੌਰ, ਕਰਾਚੀ, ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ) ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਰਮਾਣੂ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸਮਰੱਥਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।
- ਆਰਥਿਕ ਤਬਾਹੀ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ ਜਲ ਸੰਧੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਪਲਾਈ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਬਾਅ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
- ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਰਥਨ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਚੀਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਚੀਨ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਚੀਨ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਸੁਧਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਤ ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਾਰਵਾਈ ਤੱਕ ਹੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਗੇ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਰਾਜਕਤਾ, ਸਰਕਾਰੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਪਤਨ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਹਿਮਤੀ : ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਮਾਣੂ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਹਿਮਤੀ ਵੀ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਜਟਿਲ ਤੇ ਸਮਾਂ ਮੰਗਦੀ ਹੈ।
ਸੰਭਾਵੀ ਨੁਕਸਾਨ : ਜੇਕਰ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ 100 ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 150 ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਲਗਭਗ 125 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਗੇ।
ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਸਦਾ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗਾ : ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਢਾਂਚਾ ਕਾਫੀ ਨਾਜੁਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੇਗਾ। ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਸੰਭਾਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਵੇਗੀ।
ਸਿੱਟਾ : ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਜੰਗ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਮੁਲਕ ਇਸ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਫੌਜੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਰਥਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਤਣਾਅ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਸੰਯਮ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਤਣਾਅ ਘਟ ਸਕੇ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ।
